Theo NguoiViet Online
Ngô Nhân Dụng
Mấy năm trước tôi có dịp trò
chuyện với một anh công an trẻ về “kinh tế tri thức.” Tôi cố giải thích
với anh rằng không có dân chủ tự do thì kinh tế tri thức không phát
triển được.
Tôi ước ao anh
bạn này, và các bạn sinh viên ở Việt Nam hãy đọc bài báo trên tờ
Economist trong tuần vừa qua, về “Cuộc cách mạng công nghiệp thứ ba.”
(The third industrial revolution.)
Cuộc cách mạng công nghiệp thứ nhất bắt đầu ở thế kỷ 18, khi các
xưởng dệt ở Anh quốc dùng máy làm việc thay sức người. Ðầu thế kỷ thứ
20, công ty Ford làm cách mạng lần thứ nhì, chế tạo xe bằng phương pháp
dây chuyền. Cuộc cách mạng công nghiệp thứ ba đang diễn ra, do ảnh hưởng
hỗ tương của nhiều hiện tượng: Tạo ra những vật liệu mới, phương pháp
sản xuất mới, tổ chức việc sản xuất và phân phối theo lối mới.
Nghiên cứu, đầu máy của kinh tế tri thức, càng quan trọng hơn trong
việc chế hóa. Ở Mỹ hiện nay kỹ nghệ chế hóa (manufacturing) chỉ đóng góp
11% trong tổng sản lượng nội địa; nhưng trong số tiền tiêu để nghiên
cứu, phát minh, canh tân, thì 68% được dùng cho công nghiệp chế hóa.
Người ta đầu tư vào trí não. Hiện nay số sản xuất hàng chế hóa của Mỹ và
Trung Quốc trị giá ngang ngửa nhau; nhưng bên Mỹ người ta chỉ dùng đến
một số nhân công nhỏ bằng 10% số công nhân bên Tàu; nghĩa là mười người
Tàu làm ra bằng một người Mỹ. Trong tương lai, việc sản xuất hàng loạt
sẽ lỗi thời, thay thế bằng phương pháp sản xuất theo nhu cầu, sở thích
từng khách hàng. Chi phí vật liệu sẽ giảm bớt vì các vật liệu mới ra đời
vừa rẻ, vừa nhẹ, vừa bền cứng hơn. Sản xuất một món hàng ở Mỹ hay ở
Trung Quốc cũng không quan trọng nữa vì tỷ lệ chi phí về nhân công không
đáng kể (hiện nay trong giá một cái iPad 500 đô la chỉ có 33 đô la trả
cho công nhân khắp thế giới, mà trong đó lại chỉ có 8 đô la cho người
Trung Quốc làm những việc dễ nhất). Tất cả các sáng kiến mới này không
phải do một nhóm người nào nghĩ ra. Ðó là do đóng góp của rất nhiều
người qua mạng Internet, chia sẻ ý kiến và phát minh trong một hệ thống
mở, giống như Facebook vậy.
Một thí dụ, là công ty Quirky ở thành phố New York. Công việc của nó
là biến sáng kiến của người khác thành sản phẩm bán được. Một học sinh
trung học ở Milwaukee đưa sáng kiến đầu tiên lên mạng Quirky, về một con
chấu cắm điện, có thể dùng ở Mỹ, Âu Châu, Á Châu, Úc, vân vân, vì lỗ để
cắm điện mỗi nơi khác nhau. Cậu học sinh tên là Jake Zien đã vẽ kiểu
một con chấu có thể dùng ở bất cứ nơi nào trên thế giới, tiện hơn những
cái đang bán trên thị trường. Quirky đem chế thử rồi đưa lên mạng lưới
của họ; có 709 người góp thêm ý kiến về vẽ kiểu, vật liệu, nghiên cứu
thị trường, ước định giá cả, hệ thống phát hành, vân vân. Sau cùng, cái
đầu cắm được đưa cho nhà máy sản xuất, với giá dưới 30 đô la Mỹ. Tới
Tháng Tư năm 2012, đã hơn 200,000 người mua. Những người góp ý kiến được
chia 30% số tiền công ty Quirky thua về, riêng cậu Jake Zien đã được
trả 124,000 đô la, và còn sẽ được trả thêm.
Ðiều đặc biệt trong câu chuyện trên là một “hệ thống mở” để mọi người
có thể cộng tác, chia sẻ sáng kiến, chia sẻ công trình và thành quả.
Việc sản xuất trong nền kinh tế tương lai sẽ diễn ra mô thức đó. Một thí
dụ khác: Công ty Shapeways ở Hòa Lan, chuyên sản xuất bằng “máy in 3
chiều” (3D-printing). Nếu chưa biết 3D-printer là cái gì thì các bạn là
những độc giả hơi “chậm tiến” hơn người ta mất mấy năm rồi. Nó giống như
cái máy in laser đi kèm các máy vi tính vậy. Máy in chỉ “đặt” mực lên
trên tờ giấy, theo lệnh của một chương trình điện toán, tạo thành chữ,
thành hình hai chiều. Máy 3-D đặt nhiều lớp chồng lên nhau, không dùng
mực in mà dùng các vật liệu khác, như plastic, kim loại, bất cứ hợp chất
nào có thể làm cho hơi “lỏng lỏng.” Cứ như vậy nó sẽ “in ra” bất cứ cái
gì, như một hàm răng giả, một bộ phận tinh vi trong máy bay hoặc vệ
tinh nhân tạo, một đôi giầy hay một cây vĩ cầm; miễn là cái họa đồ đã
được mã hóa theo kỹ thuật số. Một bệnh nhân ở giữa rừng Phi Châu cần một
bộ phận tinh vi chữa bệnh tim có thể được “in” ra ngay tại chỗ, thay vì
chờ một công ty ở Ðức chế tạo, đóng gói, gửi máy bay chở qua. Công ty
Shapeways ở Hòa Lan năm ngoái bán ra khắp thế giới 750,000 sản phẩm chế
theo phương pháp 3-D, và số thương vụ còn gia tăng. Phương pháp “in 3-D”
đã được phát bằng sáng chế từ năm 1986, đến nay ngoài những máy dùng
trong kỹ nghệ giá hàng triệu đã có loại máy 3-D cá nhân bán với giá mấy
ngàn. Năm 2010 mới có gần 6 ngàn người mua, năm sau số tiêu thụ đã lên
gần 24 ngàn máy 3-D cá nhân. Shapeways được gọi là một “cộng đồng chế
tạo trên mạng” (online manufacturing community) bởi vì người ta có thể
upload (gửi) họa kiểu (design) món hàng mình cần tới, được cho biết ngay
giá cả, tùy theo muốn làm bằng vật liệu nào. Người “mua” có thể rao bán
món hàng đó trên cùng mạng lưới, món hàng có thể được thay đổi tùy theo
ý kiến của khách hàng mới, vân vân.
Hai câu chuyện trên đây cho thấy việc sản xuất và tiêu thụ đang thay
đổi. Mọi người cộng tác với nhau, trên những mạng mở cho công chúng. Xin
kể một thí dụ thứ ba, về việc phát minh những vật liệu mới.
Một nhóm nhà nghiên cứu tại Ðại Học MIT đang tìm cách dùng vi khuẩn
chế ra những vật liệu mới, sau khi quan sát những vỏ sò. Giáo Sư Angela
Belcher thấy chính các vi khuẩn đã dùng các chất dưới đáy biển mà biến
chúng thành những hợp chất rất cứng, như vỏ con bào ngư. Diễn trình này
xẩy ra 500 triệu năm trước đây. Nhóm nghiên cứu của bà đã cố dùng những
vi khuẩn vô hại này tạo ra những chất liệu mới dùng trong kỹ nghệ. Hiện
họ đã thành công và áp dụng vào nhiều ngành công nghiệp, thí dụ, làm pin
(battery). Từ các phát kiến đó bà Belcher đã lập ra hai công ty để dùng
vi khuẩn trong việc chế ra những vật liệu. Trong nhóm này, ông Gerbrand
Ceder đã dựng ra một tổ chức cung cấp tin tức về đặc tính của các vật
liệu trên mạng, với mục đích trao đổi hoàn toàn miễn phí. Bao nhiêu
người hăng hái tham dự trong vòng ba bốn tháng mạng này đã đăng tải các
tính chất của 20,000 chất khác nhau. Thay vì phải đi tìm nhau, các nhà
nghiên cứu có thể lên mạng và tìm thấy những chất gì mình cần, nếu hợp
với chất khác thì kết quả ra sao.
Cộng tác qua Internet không phải chỉ ích lợi trong kinh tế, mà còn
mang lại những kết quả lớn không ngờ trong cả công tác từ thiện nữa.
Hiện nay các tổ chức cứu trợ quốc tế đang sử dụng một mạng tên là
Ushahidi, để thu thập, phổ biến và cập nhật các tin tức cần thiết khi
muốn đối phó với các thiên tai. Ushahidi do bà Ory Okolloh, người Keynia
lập ra năm 2008, sau những cuộc bạo loạn xẩy ra và nhiều phụ nữ bị
cưỡng hiếp. Biết rằng các con số trên báo chí không đầy đủ, bà dùng blog
của mình kêu gọi mọi người dân Kenya cho thêm các tin tức mới. Số thông
tin tràn ngập, bà Okolloh phải mở ra một diễn đàn mạng (platform), và
chỉ trong một ngày mạng Ushahidi đã nhận được đủ các thông tin liên can
đến các nạn nhân của cuộc bạo loạn. Nhiều người tham dự vào mạng, gửi
tin đến bằng điện thoại di động, cuối cùng mạng Ushahidi có những tin
cập nhật hơn tất cả các cơ quan truyền thông và chính quyền. Năm 2010,
khi cuộc động đất ở Haiti xẩy ra, anh Patrick Meier ở Mỹ đã dùng mạng
Ushahidi để thiết lập một trung tâm thông tin mới, Ushahidi-Haiti, chỉ
trong vòng mấy giờ là được người Haiti gửi cho bao nhiêu tin tức, hàng
trăm người giúp việc thông dịch và kiểm tra các thông tin, nhờ thế các
cơ quan cứu trợ quốc tế có thể điều hợp việc cứu trợ dễ dàng hơn - mặc
dù anh Meier ở cách xẩy ra nơi động đất 2,500 cây số.
Qua các thí dụ trên, người ta thấy một hiện tượng chung: Người tiêu
thụ tham dự việc sản xuất và phân phối; chính các nạn nhân tham dự vào
việc cung cấp dịch vụ cứu trợ. Internet đang thay đổi thế giới; cả nền
kinh tế lẫn việc quản lý công tác xã hội, mà yếu tố quan trọng nhất là
sự tham dự của đông đảo mọi người. Ðiều kiện thiết yếu là người ta được
sống trong những không gian mở rộng, được tự do tham dự và trao đổi
thông tin.
Ðó là đời sống bình thường của loài người, trong tương lai. Nhờ sống
trong những hệ thống mở, kinh tế sẽ tiến bộ nhanh, vì bao nhiêu bộ óc
sáng tạo được quy tụ, phối hợp trên các mạng, việc kinh doanh sẽ dễ dàng
hơn vì người tiêu thụ cũng tham gia trong việc sản xuất. Các tổ chức xã
hội, các cơ quan chính quyền sẽ đáp ứng nhu cầu của “người tiêu thụ”
một cách nhanh chóng và thích nghi hơn.
Ðiều kiện quan trọng nhất là mọi người được kính trọng, được cho phép
tham dự vô điều kiện. Ðó là căn bản của các chế độ tự do dân chủ.
Trong khi cả thế giới đang tiến tới ào ào, nhờ các mạng lưới mở cho
mọi người tham dự và cộng tác với nhau, thì ở một số nước chậm tiến
người ta vẫn còn kiểm duyệt và cấm đoán những phương tiện truyền thông
xã hội, như Facebook, Twitter, vân vân. Ðọc bản tin về cuộc đấu trí giữa
giới trẻ ở Trung Quốc với nhà cầm quyền, khi họ tìm cách ngăn chặn các
thông tin về Luật sư mù Trần Quang Thành, chúng ta không chỉ thấy buồn
cười mà còn lo cho tương lai nước Trung Hoa. Cứ lo cấm đoán, ngăn chặn
các mạng lưới trao đổi thông tin như vậy thì bao giờ người ta mới tiến
được?
Dân chủ là điều kiện thiết yếu để phát triển, cả về kinh tế lẫn xã
hội. Các chế độ độc tài thường nại cớ rằng dân chúng còn chưa đủ trình
độ để bắt đầu dân chủ hóa. Nhưng nhìn sang một nước như Keynia, trình độ
dân của họ có khá gì hơn dân Việt Nam hay Trung Quốc hay không? Tại sao
người ta để cho dân được sống tự do hơn? Nếu không bắt đầu dân chủ hóa,
thì đến bao giờ dân một nước mới đủ trình độ để sống tự do dân chủ?
Giống như một cô gái than, “Bố mẹ cháu cứ hỏi bao giờ cháu mới chịu
lấy chồng. Nhưng hôn nhân là một quyết định phải tính toán cẩn thận.
Cháu nghĩ nếu mình không biết cho rõ thì thà rằng đừng quyết định vội
vàng.” Tôi hỏi: “Cháu có biết bơi không?” “Cháu đã tập bơi trước khi
vượt biên.” “Thế thì chuyện lấy chồng cũng giống như tập bơi vậy. Nếu
không nhảy xuống nước thì không bao giờ biết bơi cả.”
Dân chủ hóa cũng giống như tập bơi lội. Nếu không nhảy xuống nước thì
không bao giờ biết bơi. Dân chủ hóa cũng giống như lập gia đình, cứ chờ
mãi thì sẽ không bao giờ sinh con đẻ cái!
Nhưng có một điều khác biệt, là nhiều người có thể quyết định không
lập gia đình, sống độc thân suốt đời vì lý tưởng tôn giáo chẳng hạn, mà
vẫn sống hạnh phúc. Nhưng một quốc gia thì không thể nào không bước qua
tiến trình dân chủ hóa. Vì nếu người dân không được tự do thì kinh tế
không thể phát triển được. Kinh tế thế giới đang thay đổi lớn, trong
vòng một thế hệ nữa cuộc cách mạng công nghiệp thứ ba sẽ khiến các mô
thức kinh doanh hiện nay trở thành lỗi thời hết. Các nước chậm chân trên
đường dân chủ hóa sẽ chịu cảnh lạc hậu mãi mãi. Ðại Học Kỹ Thuật Vaal ở
Nam Phi đã mở một khoa cho các sinh viên dùng máy in 3-D học nghề họa
kiểu và sản xuất; họ đang mở thêm một chi nhánh tại miền quê. Không biết
bao giờ các sinh viên Việt Nam mới được dùng các máy đó trong phòng thí
nghiệm?
No comments:
Post a Comment